Salix Säydaşev turında yaña kitap çıktı

«Salix Säydäşev. Tormış häm icat yulı» («Salix Saydaşev. Jiznennıy i tvorçeskiy put») kitabı moñarçı kiñ cämägatçelekkä mäglüm bulmagan fakt häm materiallarga tayanıp yazılgan. Kitapta böek tatar kompozitorınıñ tormışı häm icat yulı tulısı belän bäyan itelä.

Yaña kitapnıñ avtorı - pedagogika fännäre doktorı, sängat fännäre kandidatı, professor Färidä Sälitova, dip xäbär itälär Intertat.ru gazetasına. Ul üzeneñ fänni xezmätlärendä Salix agaga bagışlagan bik küp mäkalälär yazgan şäxes.

Älege kitapta avtornıñ fänni tikşerenülär näticäse dä çagılış tapkan. Xäzerge zaman tatar muzıkasına nigez salgan, tatarnıñ böek kompozitorı Salix Säydäşev turındagı älege kitap sängat belgeçlär öçen dä, kiñ katlam ukuçıga da kızıklı bulaçak. Arxiv materialları, kompozitornıñ zamandaşları, muzıka belgeçläreneñ tikşerenü näticäläre — barısı da yaña basmada urın algan.

Tukay elında – Tukaynıñ ike akademik tomı

Gabdulla Tukaynıñ äsärlären tuplagan akademik tomlıklar inde erak sovet çorında - 1985–1986 ellarda uk bastırılgan ide. Ul çakta böek tatar şagıyreneñ öyränçek şigırlären, yalkınlı şagıyr bulıp tanıtkan kabatlanmas äsärlären, XX gasır başında tatar telle matbugat bitlärendä çıkkan publisistik yazmaların, mäkalälären, zamandaşlarına häm tugannarına yazgan xatların tuplagan 5 tomlık dönya kürde.

Yaña zaman taläplärenä cavap birerlek itep, kayçandır senzura aşa ütmägän añlatmalar belän baetılgan G.Tukaynıñ akademik tomnarın yañartıp bastıru turında tatar galimnäre inde küptännän xıyallana. Kazanda G.Ibrahimov isemendäge Tel, ädäbiyat häm sängat institutında ber törkem galimnär akademik basma östendä eşne äle dä dävam itä. Institutnıñ tekstologiya bülege mödire, filologiya fännäre doktorı Zöfär Rämiev xäbär itkänçä, bıel, Gabdulla Tukaynıñ tuuına 125 el tulgan elda, yaña akademik basmanıñ ike tomı dönya küräçäk. Barlıgı isä ul sigez tomnan toraçak.

Ästerxanda bulaçak Tukay häykäle urınına taş kuelaçak

26 apreldä Ästerxan ölkäsendä gomer kiçerüçe tatarlar şagıyr Gabdulla Tukaynıñ tugan könen – 125 ellıgın zurlap bäyräm itäçäklär. Bıelgı yubiley elı Ästerxan öçen aeruça möhim vakıygalar belän istä kalaçak. 26 apreldä biredä Gabdulla Tukay häykäle bulaçak urınga taş kuelaçak. Cirle xakimiyat rizalıgı belän Tukay häykälen şähärneñ Admiral Naximov häm Aleksandrov uramnarı kiseleşendäge bakçaga kuyarga telilär.

Xäzerge vakıtta Ästerxan ölkäse Däülät Duması deputatı, ölkäneñ “Duslık” tatar milli cämgıyate räise Änvär Almaev citäkçelegendä ber törkem tatarlar häykälneñ proektın raslatıp, eskiz yasatu häm anı koyu eşläre belän mäşgul.

Gabdulla Tukay Ästerxanga 1911 elnıñ yazında kilgän. Biredä anı tatarlar bik cılı karşı alıp, kunak itkännär. Ästerxanga säfäre turında Tukay istäleklär dä yazıp kaldırgan.

Ästerxannıñ “Idel” gazetı baş möxärrire Näfisä Xämidullina xäbär itkänçä, G.Tukay tugan könendä şähärdä fänni–gamäli konferensiya uzaçak häm 6–17 yaşkäçä balalar arasında “I kaläm!” dip atalgan sängatle uku bäygesenä näticä yasalaçak. Gabdulla Tukay şigırlären iñ matur itep söyläüçe mäktäp ukuçıları bulaçak häykäl urınında oeştırıluçı şigri mitingta çıgış yasayaçak.

Cännät Sergey Markus: «Tatar telen onıtırga, satırga yaramıy...»

Başkalada yaşäüşe 600 ata-ananıñ cıelışıp citäkçelekkä xat yazuı küplärne bitaraf kaldırmadı. Bu uñaydan yazılgan xatlar äle dä Intertat.ru redaksiyasenä kilä tora. Tanılgan kulturolog Cännät Sergey Markus fikerlären dä sezgä täkdim itäbez.

Kazanda yaşäüçe ata-analarnıñ Tatarstan mäktäplärendä tatar tele däreslären kimetüne sorap Rossiya Mägarif häm fän ministrlıgına xat yazuın belgäç, bik nık borçıldım. Tatarstannıñ xalık yazuçısı, Tatarstan Däülät Sovetı deputatı Tufan Miñnullin moña karata üz fikeren belderep, «üz xalkıñ östennän donos yazu — xalkıña xıyanät itü», dide. Kırıs, ämma gadel fiker. Ul ata-analarnı älege gamälne kılırga etärüçe säbäp turında da äytte: «Rossiya Däülät Duması aşa kabul itelgän varvarlarça zakon — 309nçı federal zakon Rossiyadä yaşäüçe törle millät xalıklarına karşı kabul itelgän växşilär zakonı».

Morza Korbangali Yunısov, üz çiratında, bezgä — rossiyalelärgä Kazaxstannı, beryulı kazax, rus häm ingliz tellären öyränüne algı sörüçe däülätne ürnäk il itep kürsätä. Ul üzeneñ çıgışın «Tatar tele kemgä kiräk?», dip isemläde. Bu sorauga kultorolog häm şagıyr bularak, cavap birergä röxsät itegez.

Berençedän, tatar tele böten tatar xalkına kiräk. Ata häm ana tele — millät totkası, ul tarixi xäterne şuşı buın aşa şuşı uk buınga tapşıru ısulı. Telne saklap, anı üz balalarına citkerü mömkinlegendä şiklänüçelärgä 20nçe gasırnıñ böek nemes fälsäfäçese Martin Xaydeggernıñ tel fälsäfäse turında äytkän süzlären ukırga kiñäş itäm. Anıñ: «Tel — yaşäeş yortı» digän bik tä tanılgan süzläre bilgele. Tel bulmasa, millätneñ yaşäeşe dä yuk. Ä tatarnıñ yukka çıguın kemnär teli?... Barı tik ksenofoblar gına.

Ikençedän, tatar tele böten dönyaga kiräk! Bu ber dä arttıru tügel, dörese şul. Eş şunda, här tel — keşeneñ baş mie aşa dönyanı çagıldıruçı unikal sistema. Telneñ barlık üzençälekläre, anıñ süzlek zapası, sinktaksisı, fonetikası — bolar barısı da tanıp-belü çaraları. Ingliz telendä bulmagan närsä suaxilida, farsıda bulmagan närsä törektä bar...bu isemlek iksez-çiksez. Berär telneñ yukka çıguı gnoseologiya öçen zur yugaltu bulaçak. Bu xäl keşelek sivilizasiyasenä tiskäre yogıntı yasayaçak. Näticä ber — keşe nikadär kübräk tel belsä, anıñ dönyaga karaşı da şulkadär näticäle häm icadi bulaçak. Şundıy baş mie bulgan keşelär genä üsä ala. Şulay itep, dönya telläre gailäsendä tatar teleneñ urını zur, tatar tele, hiçşiksez, kiräk, annan başka añnıñ yaşäeşe mägnäsez.