Diñgez rizıkları kıymmätlänerme?

Agımdagı elnıñ 1 aprelennän Rossiyadä diñgez rizıkların satuga taläplär arttı. Produksiya öslegendäge boz katlamı xäzer anıñ massasınıñ 7 prosenttan kimräk öleşen genä alıp torırga tieş. Elek bu san – 20-30 prosent, aerım oçraklarda – 50 prosentnı da täşkil itä ide. Çit illärdä, äytik, Almaniyadä, Braziliyadä, azık-tölektä boz katlamı 20 prosentka kadär röxsät itelä.

Bezdä isä xalık öçen digäne dä kayçak kiresençä bulıp çıga. Rospotrebnadzor täkdim itkän üzgäreşlär diñgez rizıkları bazarında defisitka, dimäk, bäyaseneñ artuına kitereräçäk. Çönki kibetlär taläplärgä turı kilmägän balık, krivetkalardan baş tarta, şuña kürä, küpläp satuçılar bozlanmaganın kibetlärgä kıymmäträkkä sata.

Ekspertlar xäzer balıknıñ 15-20 prosentka kıybatrak torasın farazlıy. Çönki uzgan el boz mikdarınıñ 20-30 prosentka kadär töşerelüen taläp itkäç, diñgez rizıklarına bäya 30 prosentka öskä sikergän ide.

Kırlayda Tukay avılı tözeläçäk

Tatarstannıñ Arça rayonındagı Kırlay avılında urnaşkan Gabdulla Tukay muzee - şagıyrneñ iñ matur muzeylarınnan berse. Tizdän muzey yanında turistlar öçen iske tatar avılı barlıkka kiläçäk. Muzey direktorı Tälgat Gomärov xäbär itkänçä, Kırlay avılındagı kül tiräsendä büränädän unöç yort kalkıp çıgaçak, alarnıñ öçesen inde bıel, kar erep, cir açılgaç, kütäräçäklär.

"Tukay zamanındagı tatar avılı muzeynıñ ber öleşe bulaçak, - dip añlata Tälgat Gomärov. - Ul yortlarnıñ işegaldında munça, koş-kort häm mal-tuar alaçıkları korılaçak, yaşelçä bakçaları üsäçäk, cil häm su tegermännäre, çäyxanä eşläp toraçak. Kırlayga kilgän turistlar bu yortlarda vakıtlıça tuktalıp, üzlären elekke zamannardagı tatar avılında yaşägän kebek xis itä alaçak. Şunda uk alarnı yaña saugan söt, yaña peşkän ikmäk belän sıylayaçaklar". Gektar yarım cirdä Tukay çorındagı tatar avılı proektı maketın Kazannan arxitektor R.Bilyalov icat törkeme yasagan, tözü eşlären isä cavaplılıgı çiklängän "Moy gorod" oeşması başkaraçak.

Kırlay avılındagı G.Tukay Däülät ädäbi-memorial muzey-kompleksı 2007 eldan munisipal karamaktan respublika finanslavına küçte. Bügenge köndä Kırlaydagı G.Tukaynıñ icat häm tormış yulına bagışlangan töp ekspozisiya urnaşkan agaç muzey binasınıñ ikençe katında remont bara. Muzey direktorı anı şuşı könnärdä, Tukaynıñ tugan könenä tämamlarga tırışabız, di.

Kırlayda Tukaynıñ tugan könenä bagışlangan bäyräm, gadättägeçä, Kazanda 26 apreldä Şigriyat bäyräme uzgannan soñ - 27 apreldä oeştırılır dip kötelä. Bu köngä muzey xezmätkärläre "Kırlayda kunakta" dip isemlängän spektakl kuyarga äzerlänä. Eçtälegendä G.Tukay çorın häm bügenge könne berläştergän bu tamaşanı annan soñ ike ay dävamında muzey kunaklarına täkdim itäçäklär.

Tälgat Gomärov süzlärençä, Kırlay muzeena igtibar soñgı ellarda şaktıy artkan. "Aena bezgä xäzer meñ yarım keşe kilä, muzey xezmätkärläre kış könnärendä dä tik yatmıy, küçmä kürgäzmälär belän Tatarstan rayonnarına çıgabız, - di muzey direktorı. Bıel Tukay tugan könen bäyräm itkändä Kırlayda 5 keşegä isäplängän zur bulmagan kunakxanä açu tantanası da kötelä. "Tukay muzeen ayakka bastırırga Arça rayonınıñ Şuşmabaş avılı egetläre - rayonnıñ avıl xucalıgı tarmagında köç kuyuçı investorlarnıñ berse - "Servis-Agro" cämgıyate citäkçeläre Gabdelxäy häm Gabdelfät Kärimovlar yardäm kürsätä, - dip assızıklıy Tälgat Gomärov. - Kayçan nindi genä sorau belän kilsäñ dä, alar kire borıp cibärmi, xällärennän kilgänçä bulışalar". Kunakxanäne dä menä alar tözegän ikän. Avılda 200 häm 60 keşelek zalları bulgan "Şüräle" kafesı eşläven, Mädäniyat yortı tulısınça remontlanuın da äytergä kiräk.

Kırlaydagı muzey kompleksına kergän Sägdi abzıy yortı yanında ike katlı agaç yort şulay uk xäzer üzenä kürä ber "eksponat" bulıp tora. Äxmätxan bay yortı dip atalgan bu binada Tukay zamanındagı tatar bae yortı küreneşe torgızıla. Älege vakıtta muzey xezmätkärläre anıñ ekspozisiyasen tulılandıru belän mäşgul.

Tälgat Gomärov Gabdulla Tukaynıñ tugan avılı - Kuşlavıç avılındagı Tukaevlar muzey-yortında da zur remont eşläre baruın äytä. Tukaevlar muzey-yortında yaña ekspozisiya kuelaçak. Xäzer isä muzey işegaldında borıngı kelät, munça kebek korılmalar tözelgän.

Şüräle , Su anası - Kazanda!

Tatarnıñ böek  şagıyre Gabdulla Tukay icatı törle millät väkillären dulkınlandıra häm soklandıra. Bıel şagıyrneñ olug yubiley uñaennan bik küp bäyräm çaraları oeştırıla.  Şagıyrneñ 125 ellıgın karşılaganda,    Tatar  däülät “Äkiyat”  kurçak teatrı här eldagıça Tukayga bagışlangan  spektakllär atnalıgı iglan itte, dip xebär itälär “Äkiyat”tän.  Teatr kollektivı yaş tamaşaçılarnı klassik yazuçılarıbıznıñ balalar öçen yazılgan äsärläre belän tanıştıruga zur igtibar birä. 

20-24 aprel könnärendä näni tamaşaçılarga tatar telendä spektakllär kürsäteläçäk. Teatr säxnäsendä: “Su anası” (G.Tukay, Z.Xösniyar inssenirovkası),  “I, kızık Şüräle!..” (G.Zäynaşeva),  “Käkrüşkä” (R.Xaris), “Sertotmas ürdäk” (A.Aliş),  ädipneñ biografiyasenä nigezlänep yazılgan “Apuşnıñ tılsımlı töşläre” (R.Boxaraev)  täkdim iteläçäk. Bu äkiyat tamaşaçı tarafınnan yaratıp kabul itelde häm bügenge köndä repertuarda üzeneñ laeklı urının biläp tora, di teatr citäkçelege. Älege säxnä äsärläre mäktäplärdä, başka töbäklärdä gastrollärgä çıkkan vakıtta da täkdim itelä.  Spektakllärdä – Tatarstannıñ xalık artistı Rämziya Fäyzullina, Tatarstannıñ atkazangan artistları Yuriy Çuktiev, Rişat Gıyzdätullin, Gölnur Gabdraxmanova; artistlar Mars Gayfullin, Miläüşä Fäyzraxmanova katnaşa.

Balalar  äkiyat geroyları aşa tatar xalkınıñ goref-gadätläre, yolaları belän tanışa. Şulay uk spektakldä milli moñnarıbız yañgırıy. Matur kurçaklar, därtle biyulär, mavıktırgıç kızıklı vakıygalar, yaş tamaşaçını da, ölkännärne dä bitaraf kaldırmıy. 

“Äkiyat”  kurçak teatrı näni  tamaşaçılarnı härvakıt küñelle syurprizlar belän söenderep tora.  Balalar öçen  şul könnärdä teatr säxnäsendä   Tukay premiyase laureatları Gäräy Räxim, Räşid Kälimullin, Rinat Xaris kebek talantlı şäxeslär çıgış yasayaçak.

Xalıknıñmı xokukka xakı yuk?

Professor Xatıyp abıy Miñnegulov Tukaynıñ älege şigri  soravı bügen  yanä aktual dip sanıy. Kazanda Tukay muzeenda uzgan çirattagı çara şagıyrneñ törki dönyadagı urınına bagışlangan ide. Märtäbäle kunaklarnıñ çıgışı nigezdä şul temaga buldı. Ämma başkalardan aermalı bularak,  Xatıyp  Miñnegulov süzen törkilärdän tügel, ä ruslardan başladı häm Tukaynıñ millätlär turındagı "Olug yubiley mönäsäbäte belän xalık ömidläre" digän şigıren iskä töşerep tämamladı da.

Tanılgan galimebez küptän tügel Tatarstan Yazuçılar berlege üteneçe buença üzäk matbugatka Tukay turında “Geniy tatarskoy poezii” digän mäkalä yazgan. Yazmanı “Literaturnaya gazeta” ga cibärgännär. Berniçä kön elek gazettan şaltıratkannar ikän.  Xatıyp abıy şul şaltıratuga igtibar yunältte. “Anna isemle kız: “Menä sez, Tolstoy ülgännän soñ yazılgan Tukaynıñ märsiyasen kitergänsez. Tukay di 13 nçe elnı ülgän,  ul kayan, niçek  Maksim Gorkiy, Merejkovskiy häm başkalarnı belgän” -  dip aptırap soradı.  “Mäbäräk täsbix özelde” digän märsiyasennän tärcemä birgän idem. Anda Tukay Tolstoynı bik zurlıy. Tolstoy vafatı  Maksim Gorkiy, Potapenko, Kuprin, Sologub, Merejkovskiy  häm başkalar öçen zur kaygı bulgannı sanıy. Tukaebız rus yazuçılarınıñ da icatların yaxşı belgän dip añlattım. Monıñ belän ni äytäsem kilä? Bezneñ tatar tormışı, Tukaynıñ eşçänlege belän tanış bulmagan keşelär anı tatar cirlegendä genä, üz kısalarında gına üskän dip küz aldına kiterä. Ä bit çınlıkta,  Tukay üzebezneñ 1000 ellık ädäbiyatıbız ruxi kazanışların gına tügel, şärık, rus, garäp ädäbi kazanışların da mul üzläştergän, icadi faydalangan, kiräk ikän yarışıp ta yazgan. Tukaynı törki dönyada üze isän vakıtta uk zur şagıyr, böek, dahi zat räveşendä kabul itkännär häm alar üseşenä Tukay zur yogıntı yasagan”, - dide ul.

Annarı galim tarixnı, üz xatirälären barlap uzdı: “Soñgı ellarda menä tatar, menä kazax, äzerbaycan, törek dip aerabız. Elekkege tarixta  alar arasında aermalılıkka karaganda gomumilek köçle ikänne küräseñ. Üzara aralaşkannar, törle küçeşlär bulgan. Urtak möselman dini  kıymmätläre buluı  gayat möhim rol uynagan. Elek-elektän bezneñ äbi-babalarıbız garäp, farsı avtorların originalda ukıgan. Ä inde gosmanlı, üzbäk, äzerbaycan, uygurlarnı äytäse dä yuk. Alar bit soñgı vakıtta gına tärcemä itelä başlıy.

Tukay ukıgan kitaplarnı ber ük vakıtta garäplär dä, äzerbaycannar da häm başkalar da ukıy. Tukay üzeneñ icatında, yazgannarında tatarlarnıkın gına tügel, gomumän, menä şuşı möselman – törki dönyaga xas bulgan uy-omtılışlarnı, niyatlärne dä, insani kıymmätlärne dä birä.

Taşkent, Alma –ata, Baku, Törkiya yaklarında şaktıy yörgänem bar. Sovet çorında Taşkentka yaki Sämarkandka kilseñ, “Nugay tugan, min siña Tukaynı ukıym äle”, - dip söyläp kitälär ide. 97 elda Alma-ataga bargaç şagıyrlär äyländerep aldılar da yarışa-yarışa Tukaynı söyli başladılar”.

Tukaynıñ törki dönyada üze isän çakta uk bik yaşli tanıluı xakında citkergäç, Gosman abıy bügenge köngä kadär anıñ böeklegenä yakınaya algan kaläm iyase bulmau turında äytte.  Bu uñaydan Sibgat Xäkimneñ: “Tukay şigırlären malay vakıtta gına yazgan. 27 yaştä kitep bargan. Annan soñ bez inde alga bardık kebek. Läkin Tukay haman bezdän alda bara”, -digän süzlären iskä töşerde.

Galim fikerençä, Tukay turında söylibez, anı kütäräbez ikän, bu ber ük vakıtta Isxakıynı da, Gafurinı da häm başkalarnı da zurlau, bu telebezne, tarixıbıznı, milli asılıbıznı da zurlau bulıp tora.

“Bez Tukay aldan barsın öçen anı ukırga, yaş buınga citkerergä, balalarnı milli itep tärbiyalärgä burıçlıbız. Tatarga üzeneñ möstäkıyl däüläte bulmagaç genosid säyasäte  yanıy häm Tukay şigırläre bezneñ xalıkka ışanıç birgän. Tukay üz çorında da xalıknıñ moñ-zarların birgän berençe şagıyr bulgan häm xäzer dä ul bezneñ belän.

Bez sugışta yulbarıstan köçlebez,

Bez tınıçta attan artık eşlibez.

Şul xalıknıñmı xokukka xakkı yuk? – di ul mäglüm şigırendä.

Bu süzlär tatar mäktäpläre, matbugat organnarı öçen köräş bargan vakıtta Tukay zamanına karaganda da aktualräk yañgırıy”, - dide  möxtäräm galimebez.